Верховный Хурал (парламент) Республики Тыва

Официальный сайт search.png   vkontakte   facebook   twitter

Мөңгүн-Тайга кожуунда байырлалдар

22 июля 2017 - 08:16

Июль айның 21-ниң хүнүнде Мөңгүн-Тайга кожууннуң Наадым байырлалы болгаш “Малчын” аттыг Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң 60 чыл болган оюн таварыштыр Мугур-Аксы суурга байырлыг хемчеглер болуп эрткен. 

Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Кан-оол Тимурович Даваа “Малчын” аттыг Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң ажылдакчыларынга байырлал-биле өг-бүлезинге аас-кежикти, ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзеп йөрээгеш, кылып чорудуп турар ажылдары-биле таныжып цехтерин эргип көрген.

Байырлалдың байырлыг кежээзинде мөңгүн-тайгажыларга спикер Кан-оол Тимурович Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң болгаш Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) мурнундан малчыннарның болгаш көдээ ишчилерниң байырлалы Наадым-биле болгаш “Малчын” аттыг Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң алдан чылдаан ою-биле байырын чедиргеш, Тыва Республиканың (парламентизиниң) Дээди Хуралының Хүндүлүг бижиктерин чедиишкинниг ажылдап чоруур малчыннарга тывыскан:

 

Хүндүлүг  мөңгүн-тайгажылар!

Тургустунганындан бээр алдан чыл болган оюн демдеглеп турар “Малчын” аттыг Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң эрес-шудургу ажылдакчылары!

Онза хүндүткелдиг күш-ажылдың хоочуннары!

Хүндүлүг кожууннуң удуртукчулары Александр Курбуевич биле Мерген Эрес-оолович!

Чөөн Сибирьде болгаш Тывада эң-не бедик, далай деңнелинден 3976 метр черде мөңге меңгилери чайыннаан Мөңгүн-Хайыраканның эдээн долгандыр малын малдап чурттап чоруур малчыннарның Наадым байырлалын кончуг бедик деңнелде, тура-соруктуг, хей-аъды бедик байдалда эрттирип турарыңар кончуг эки-дир. Тыва Республиканың Чазаа биле Дээди Хуралының мурнундан болгаш бодумнуң өмүнээмден силерге изиг байырымны чедирип тур мен! Кожууннуң Наадымында чеди чүзүн малын малдап, ажы-төлүн,  үнген-кирген чонун аъшкарып-чемгерип, хепкерип чоруур малчыннарның алдар-ады диңмиттиг чаңгыланып турар кылдыр алгап-йөрээп ужурлуг бис. Наадымда күш-ажылдың шылгараңгай маадырларын улус-чон мурнунга үлегер-чижек кылдыр көргүзери кончуг чугула! Ынчангаш малчыннарга кожууннуң Наадымын таварыштыр изиг байырывысты шупту чедирип каалыңар, чонум!

Эрткен кыш бистерге улуг өөредиглиг болган дээрзин утпаалыңар. Барыын кожууннарга төөгүде туруп көрбээн,бир метрден бедик хар чагган, мал-маганны онча-менди кыш ажырары кончуг берге болганын көрүп билдивис. Ынчангаш бо чылын малга чем белеткээр ажылдарже улуг кичээнгейни угландырып турар бис. Силерни база байыр-наадым соонда, сиген кезилдезинче идепкейлиг кирериңерни кыйгырып тур мен. Улуг өгбелерниң чугаазы-биле сиген-ширбиил чок чер турбас дээр-ле болгай. Даглыг черниң улустары сигенни алаактардан кезип алгаш, ону долгап алгаш, ыяштарга дистиништир аскылап алыр. Чазын адырыптарга көк ол-ла хевээр болур. Эрткен кыжын малдың баш санының чидириглиг болганының кол-ла чылдагааны - мал чемин чедир белеткеп албаанындан болгаш ооң чедишпезинден болган.

Ылаңгыя силерге, кадыг-дошкун агаар-бойдустуг, сиген үнер шөлдер чок улуска, дыка берге дээрзин билир бис.  200-300 километр черлерден мал чеми дажыырга, кайы-хире улуг чарыгдалдар үнүп турар-дыр. Ынчангаш, бо чылын көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, мал малдап чоруур малчыннар сиген болгаш мал чеми белеткээр ажылдарже онза кичээнгейни салыры кончуг чугула.

Бо чылын Мөңгүн-Тайга кожууннуң Наадымы КУБ “Малчынның” 60 чыл болган оюнга тураскааткан болганда, ооң төөгүзүнче хая көрнүп көрээлиңер. 1957 чылда Шуй болгаш Сталин аттыг колхозтарны каттыштыргаш, Каргының девискээринге “Малчын” колхозту тургусканындан тура төөгүзүнден эгелээш, амгы үеде Тондар Изольда Тырышовнаның удуртуп турары Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези юбилейлиг чылында эки көргүзүглер-биле, чаа балык болгаш эът болбаазырадыр цехтерни ажыдып, бүдүрүлгениң бүдүрүкчү күштерин улгаттырып тургаш, уткуп турары өөрүнчүг-дүр. 1990чылдарда “Малчын” совхозка шээр малдың саны 75 000, чылгы мал 700, сарлыктың саны 3 000 чедип турганын төөгүнүң сан-чурагайлары бадыткап турар. Ол чүл дээрге, бистер бо хүнде база ол көргүзүглерни чедип алыр сорулганы мурнувуска салган турар ужурлуг бис. Ынча хөй малды азырап, өстүрүп болур, одар-белчиири четчир дээрзин айтып турар.

Амгы үеде, бо чылдың июнь 1-ниң сан-чурагайлары-биле алырга, мыйыстыг бода малдың баъш саны 517, эрткен чылга деңнээрге 102, 99 хуу өскен, шээр малдың баъш саны  24 муң 960 баш бо бүдүрүлгеде бар болуп турар. Чылгы малдың саны - 134, эрткен чылдың деңнели-биле 107, 2 хуу немешкен. Бо көргүзүглерни алгаш көөрге, “Малчын” бүдүрүлгезиниң ажыл-ишчилери мал оолдаашкынын улуг чидириг-когарал чокка камгалап ап, эки түңнелдерни кызымаккай күш-ажылы-биле чедип алганын херечилеп турар. Бүгү Россия чергелиг уксаалыг малдарның көрүлде-мөөрейлеринге база доктаамал шаңнал-макталдыг черлерни ап чоруур бүдүрүлгениң ажылчыннарынга ам-даа улуг-улуг чедиишкиннерни чедип алырын күзеп каалыңар.

 Алдан чылдарның дургузунда ажылдап келген төөгүзүнде алдар-аттыг кижилер боттарының шылгараңгай күш-ажылы-биле күрүнениң улуг шаңнал-мактактарынга төлептиг үнелелди алганнар. Чамдыызын сактырга мындыг: Ада-чурттуң улуг дайынының үезинде фронтуга дыка хөй малын дузаламчы кылдыр белекке бергени дээш, Тыва Республиканың Ордени-биле шаңнаткан, алдарлыг малчын Кара-оол Хувутович Салчак, ТАР-ның Ордениниң эдилекчизи, “Саны-Мөге” деп шүлүглелдиң кол маадыры, дайын үезинде фронтуга “Кызыл коъш” дузаламчызын чедирип чораан делегацияның кежигүнү Саны-Шири Ооржак, Ленин Орденниң эдилекчизи, сарлык кадарыкчызы Михаил Көже, Кызыл Тук Орденниң эдилекчилери Очур Донгак, Очур Дастан, мурнакчы хойжулар Успун Донгак, Тейнин Дамдын, Комбу Иргит, Дагба Чочай-оол, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң болгаш Тыва АССР-ниң депутаттары Борис Тейнин, Хүлер-оол Конгаржап, Биче-оол Донгак, Бичиш Донгак, Чечекмаа Мандыычы, Нина Чыжыр-оол болгаш өске-даа алдар-аттыг кижилерни улуг чоргаарал-биле төнчү чокка ажыл-агыйның адырлар аайы-биле адап-санап четпес бис. Кожууннуң болгаш колхоз-совхозунуң хөгжүлдези дээш кызыл дерин харам чокка сөңнеп чораан болгаш амгы үеде ажылдап чоруур өгбелеривиске, хүндүткелдиг хоочуннарывыска өөрүп четтиргенивисти илередип, оларга быжыг кадыкшылды күзеп каалыңар!

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Мөңгүн-Тайга кожуун чылдан чылче сайзырап турар дээрзи каракка-ла илдең-дир. Чоокта чаа келгеш, Барлыктың иштин өрү орук кылып болур аргазын, орук кыдыы-биле электри шугумун шөйерин, Мөген-Бүренден Мугур-Сын кырын таварыштыр Алтайже ажар орукту кылыр дугайында айтырыгларны өөренип көрүп кээп чордум. Ол чорааш, аныяк малчыннарның аалынга база аалдап чораанымны дыңнаан, көрген, билир силер.

Эрткен чылын Наадымда болгаш кожууннуң тургустунганындан бээр 75 чыл оюнда 3 чаа дизель-генераторларны тургускаш, 945 киловатт электри күштерин ажыглалче кииргенивис-биле чырык чедишпезиниң талазы-биле эң-не чидиг айтырыгларның бирээзин шиитпирлээн бис. Ийи дугаар чидиг айтырыг дээрге - кадыр-берге арттар ажыр оруктар. Чоокта чаа база-ла бойдустуң хай-халавындан чирлип калган оруктарны септээр улуг ажылдарны кылып чоргусканывысты билир силер. Ам оларны дескилеп-таптаар ажылдарны чедир чоргузар бис. Акша-төгериктиң чедишпес берге байдалында турар-даа болзувусса, силерниң амыдыралыңарның кол аргыжар оруун үргүлчү доктаамал хайгааралда тудуп турар бис.

Бо чылдан эгелеп М-54 деп федералдыг чергезиниң улуг оруун Кызылдан - Шагаан-Арыг- Чадаана - Хандагайтыже угландырып алганывыс бистиң республикага дыка улуг чедиишкин болгаш тиилелге болду. Алды чыл ажыг кылып келген ажылывыстың көскү түңнели-дир. Бүгү Тываны дургаар эрткен оруувустуң деңнели мурнунда турганындан шуут өске апарган. Ам безин дыка хөй черлерни чаарттып кылып турарын силер боттарыңар көрүп, ол оруктап чоруп турар болгай силер. Силерниң орууңарның хөй кезии эки байдалдыг апаарга, узун орукка чарыыр үе-шактың чарыгдалы-даа, чүък сөөртүлгезиниң хөлезини кызырлыр. Ынчангаш, оруктар экижиир болза, бистиң экономиктиг сайзыралывыска дыка улуг идигни бээр дээрзинге бүзүреп турар бис.

Хүндүлүг чонум! Шак-ла мынчаар Тывавысты улам хөгжүдүп, өгбелеривистен дамчып келген төөгүвүстү камнап, ужур-чаңчылдарывысты ыдыктап сагып, аныяк өскеннерниң бот идепкейин деткип, кайгамчыктыг чараш бойдус-хүрээлеңивисти карак огу дег хумагалап, бот-боттарывысты хүндүлежип чоруп көрээлиңер! Ажыл-ижиңер бүдүнгүр болурун, амыдырал-чуртталгаңарга аас-кежикти, орук-сууруңар чогуп чоруурун, аал-ораныңарга өөрүшкү-маңнайны, кадык-сергек чорууруңарны, бүгүдеге чедиишкиннерни болгаш сайзыралды күзедим! “Найыралдың Начыны”хүрежинге киржип келген мөгелерге арыг тиилелгелерни болгаш чараш хүрешти чонуңарга бараалгадып бээриңерни күзедим! База катап Мөңгүн-Тайганың Наадымы болгаш КУБ “Малчынның” 60 чыл болган улуг байырлалы-биле!

 



Возврат к списку